اولویت‌بندی برنامه‌های حوزه فضایی غیر‌دفاعی با تاثیر بر زندگی روزمره مردم

دکتر داوود ادیب، رئیس انجمن‌ صنفی کارفرمایی شرکت های فناور هوش مصنوعی و اقتصاد‌ دیجیتال ایران در تحلیل ماه شماره 119 ماهنامه نسل چهارم آورده است:

امروزه صنعت فضایی غیرنظامی، در بستر ژئو اکونومی شکل تازه ای گرفته است و در عصر چند قطبی، فضا محدود به موضوعات علمی یا امنیتی نمی باشد، بلکه عرصه ‌ای برای رقابت اقتصادی و سیاسی میان قدرت‌های بزرگ جهانی است؛ به عبارتی، قدرت‌های مطرح از طریق حضور و سرمایه ‌گذاری در فضا، ابزارهای جدیدی برای بازتعریف هژمونی یا فرمانروایی خود در اقتصاد جهانی خلق کرده‌ و فضا به عنوان عرصه جدید رقابت ژئو اکونومیک قرار گرفته است.

طبق گزارش Q2 2025 The Space Report، اقتصاد فضایی جهان در سال ۲۰۲۴ به رقم ۶۱۳ میلیارد دلار رسیده است که رشد 8/7 درصدی نسبت به 2023 نشان می‌دهد. سهم بخش تجاری از این رقم، حدود ۷۸ درصد (تقریباً ۴۸۰ میلیارد دلار) و مابقی متعلق به هزینه‌های دولتی (ملی و دفاعی) می باشد.

پیش‌بینی‌ها تا سال ۲۰۳۲– ۲۰۳۵ حاکی از رسیدن اقتصاد فضایی به بیش از یک تریلیون دلار می باشد؛ برخی منابع مانند Morgan Stanley حتی رشد تا 8/1–۲ تریلیون دلار را پیش‌بینی می‌کنند . PwC پیش بینی 990 میلیارد دلار ، Bank of America / Merrill Lynch پیش بینی 1/4 تریلیون دلار، McKinsey  برآورد حدود 1.6 الی 1.8 تریلیون دلار و همینطور Space Foundation پیش بینی حدود 1 تریلیون را داشته است.

این منابع نشان می‌دهد که اقتصاد فضا تا دهه ۲۰۳۰ از مرز ۱.۵ تریلیون دلار عبور خواهد کرد و بخشی از ابرزیرساخت‌های پیش روی بشر، مانند اینترنت جهانی، انرژی خورشیدی فضایی در فضا شکل خواهد گرفت. با این رویکرد، کشورهایی که زودتر بتوانند در این عرصه حضور و سرمایه‌گذاری مؤثر نمایند، در واقع موقعیت استراتژیک و برتر ژئو اکونومیک قرن حاضر را به ‌دست خواهند آورد.

در روندهای جهانی می بینیم که آمریکا از طریق پروژه‌های Space X، GPS و NASA قصد دارد بر بازار جهانی داده‌ها تسلط داشته باشد. اتحادیه اروپا با پروژه Galileo به دنبال استقلال از زیرساخت ناوبری آمریکا بوده و پروژه کوپرنیکوس و Galileo را برای استقلال از آمریکا تعریف نموده است.چین از طریق پروژه «جاده ابریشم فضایی» در قالب کمربند و جاده، به دنبال اتصال کشورهای در حال‌ توسعه به زیرساخت فضایی خود است. در این میــان همچنیـــن بلوک های اقتصادی نوین نیز در حال شکل گیری است. BRICS سرمایه ‌گذاری مشترک در داده‌های فضایی برای توسعه کشاورزی، انرژی و مقابله با غرب انجام داده است. کشورهایی مانند هند، برزیل و امارات از فضا برای ایجاد وابستگی متقابل اقتصادی در کشورهای در حال‌ توسعه بهره می‌برند.

ایران و هند در تلاش هستند با ساخت ماهواره ‌بر بومی، استقلال اطلاعاتی و اقتصادی خود را در آینده تضمین کنند. این تلاش اقدامی ژئو اکونومیک برای بازتعریف نقش منطقه‌ای خواهد بود که یقینا می تواند تاثیرات قابل ملاحظه ای را در منطقه داشته باشد.

یکی از مزیت های رقابت ژئو اکونومیک استقلال فضایی است. کشوری که دارای زیرساخت بومی و مستقل در حوزه فضایی باشد، از وابستگی به قدرت‌های خارجی در حوزه‌هایی چون ارتباطات، موقعیت‌یابی، داده ‌برداری و تحلیل زمین‌شناسی رها می گردد. این استقلال، در شرایط بحران از قبیل  تحریم‌ها، جنگ سایبری یا مخاصمات منطقه‌ای ارزش استراتژیک بسیار بالایی دارد.

در کنار این موضوعات، موضوع دسترسی سریع و برخط به داده‌ها می باشد. این یک واقعیت است که قدرت تصمیم‌ سازی سیاسی و اقتصادی، امروزه معادلات جهانی را متاثر ساخته و در ژئو اکونومی امروز، اطلاعات اقتصادی دقیق و سریع خود یک ابزار سلطه است. کشورهایی که به داده‌های فضایی دسترسی مستقل و سریع دارند، قادرند سیاست‌های اقتصادی کارآمدتر و تعاملات تجاری هوشمندانه‌ تری اتخاذ کنند.

اتفاقات ماه های گذشته نیز نشان گر این موضوع بود که خدماتی مانند GPS، ارتباطات اینترنتی ماهواره‌ای و پایش جهانی زمان و یا به عبارتی Precise Timing که از طریق زیرساخت فضایی ارائه می‌شوند بسیار مهم بوده و تسلط بر این زیرساخت‌ها به نوعی قدرت نرم ژئو اکونومیک را به همراه می آورد که می‌تواند ابزار فشار یا همکاری باشد.

توجه به تأکید وزیر ارتباطات بر مردمی‌سازی صنعت فضایی کشور و ارائه خدمات ملموس فضایی به مردم، مبین این موضوع است که اولویت‌بندی برنامه‌های این حوزه و به عبارتی حوزه فضایی غیر‌دفاعی باید بر اساس اثر مستقیم بر زندگی روزمره مردم، توسعه اقتصاد دیجیتال، کاهش شکاف دیجیتال و ارتقاء توانمندی‌های داخلی تدوین گردد.

در این راستا، مهم ‌ترین برنامه‌هایی که باید در دستور کار وزارت ارتباطات قرار گیرد به شرح زیر است:

 1-  ارائه اینترنت ماهواره‌ای در مناطق محروم و دورافتاده
این موضوع می تواند منجر به رفع شکاف دیجیتال در روستاها و نواحی مرزی گردیده و ارتقاء سطح آموزش، بهداشت و خدمات دیجیتال در مناطق فاقد زیرساخت زمینی و در نهایت موجب رفع شکاف دیجیتال در روستاها و نواحی مرزی گردد.
 2-  توسعه خدمات فضایی در تجارت الکترونیک، لجستیک و زنجیره تأمین
از اقدامات این بخش می توان به مسیر‌یابی هوشمند بار و کالا با دقت بالا، پایش ناوگان حمل‌ونقل در زمان واقعی، تحلیل تقاضای بازار بر اساس داده‌های مکانی و اقلیمی اشاره کرد که منتج به بهبود بهره ‌وری، کاهش هزینه و ارائه خدمات بهتر به مصرف‌ کننده خواهد گردید.
 3-  توسعه سامانه‌های هشدار سریع هوشمند برای بلایای طبیعی
پیش‌بینی وقوع سیل، رانش زمین، خشکسالی یا طوفان ها با تحلیل داده‌های ماهواره‌ای و ترکیب آن با مدل‌های اقلیمی و AI امکان پذیر است که می تواند از طریق هشدار فوری به مردم از طریق اپلیکیشن‌ها یا سامانه‌های ملی همراه با ژئولوکیشن باعث نجات جان انسان‌ها، کاهش خسارات اقتصادی و در نهایت ارتقاء تاب‌آوری گردد.
 4-  توسعه خدمات سنجش از دور (Remote Sensing) برای کاربردهای عمومی
خدمات شهری شامل مانیتورینگ ساخت ‌و ساز غیرمجاز، تحلیل رشد شهری و همچنین پایش کشاورزی مشتمل بر بهینه ‌سازی مصرف آب، پیش‌بینی عملکرد محصولات و نیز پایش منابع طبیعی و محیط زیست شامل جنگل‌ها، منابع آبی، آلودگی هوا و در نهایت مدیریت بحران شامل پیش‌بینی سیل، زلزله، آتش‌سوزی‌های طبیعی جزو مواردی هستند که از طریق خدمات سنجش از دور قابل ارایه می باشند. این خدمات می‌توانند به شکل ملموسی در زندگی مردم تأثیر بگذارند.
 5- ایجاد سامانه ملی داده‌های فضایی (Data Hub)
ایجاد سامانه ملی داده‌های فضایی نیز از موضوعاتی است که در کشورهای توسعه یافته در برنامه دولت هایشان قرار گرفته است، به عبارتی ایجاد یک مرکز داده یکپارچه برای ذخیره، تحلیل و توزیع داده‌های ماهواره‌ای با دسترسی عمومی و رایگان یا کم‌هزینه و همچنین فراهم‌سازی API برای توسعه ‌دهندگان نرم‌افزار و شرکت‌های دانش‌بنیان جهت خلق خدمات جدید در این رویکرد می تواند مد نظر قرار گیرد.
 6-  توسعه خدمات فضایی در حوزه سلامت و بهداشت
استفاده از داده‌های فضایی برای پایش گسترش بیماری‌های واگیردار، تحلیل آب‌وهوایی برای کنترل پشه‌های ناقل و بیماری زا، انواع آلاینده ها و بیماری ها و همچنین پشتیبانی از زیرساخت‌های پزشکی از راه دور و به عبارتی telemedicine در مناطق دورافتاده با کمک ماهواره که منجر به بهبود خدمات بهداشتی و توان پاسخ ‌دهی در بحران‌های سلامت می گردند نیز از مواردی است که در توسعه خدمات فضایی در حوزه سلامت و بهداشت حائز اهمیت می باشند.
 7-  استفاده از فناوری فضایی در امنیت غذایی و مدیریت منابع آب
در این رویکرد پایش پوشش گیاهی، رطوبت خاک، تبخیر و تعرق با داده‌های ماهواره‌ای و همچنین توسعه سیستم‌های هشدار سریع برای خشکسالی یا کم ‌آبی مورد توجه است و پشتیبانی علمی و عملی برای سیاست‌گذاری منابع طبیعی کشور از نتایح این رویکرد می باشد.
 8-  توسعه بازار داده‌های فضایی به‌عنوان دارایی دیجیتال
داده‌های ماهواره‌ای شامل تصاویر، داده‌های مکان‌یابی، تغییرات اقلیمی، ترافیک و... می‌توانند به ‌صورت مستقیم وارد بازار داده شده و به کسب‌وکارها عرضه و فروخته شوند. در این راستا می توان به ایجاد پلتفرم ملی عرضه و تبادل داده‌های فضایی (Iran Space Data Exchange) که باعث ایجاد زنجیره ارزش جدید از داده تا محصول نهایی می باشد در راستای توانمندسازی بخش خصوصی اقدام نمود.
 9-  ساخت سامانه‌های مکان‌ محور هوشمند (AI-powered GIS & LBS)
این سرویس ها و خدمات می توانند شامل توسعه اپلیکیشن‌های شهری هوشمند با تحلیل ترکیبی داده‌های ماهواره‌ای و شهری و یا سرویس های توصیه‌گر مکان‌محور مثلاً برای خدمات اضطراری، لجستیک، حمل‌ونقل و همچنین مدل‌ سازی هوشمند ترافیک، آلودگی و توسعه نواحی جدید شهری مورد استفاده قرار گیرد که با ترکیب GIS و AI داده‌های فضایی برای تصمیم‌سازی پیشرفته را فراهم می سازند.
 10- استفاده از فناوری فضایی برای توانمندسازی کسب‌وکارهای دیجیتال در مناطق محروم
ارائه اینترنت ماهواره‌ای به مناطق فاقد پوشش برای ایجاد بستر فروشگاه‌های آنلاین، خدمات دیجیتال، آموزش مجازی و ایجاد هاب‌های اقتصاد دیجیتال در نواحی روستایی با اتصال به اینترنت ماهواره ای که می تواند منجر به کاهش شکاف دیجیتال و عدالت در دسترسی به زیرساخت‌های دیجیتال شود و همه این موارد جزو کاربردهای استفاده از فناوری فضایی برای توانمندسازی کسب‌وکارهای دیجیتال در مناطق محروم می تواند حائز اهمیت باشند.

انتهای پیام